Kürdistan

Bu madde Kürdistan adlı coğrafi bölge hakkındadır. Başlığın diğer anlamları için Kürdistan (anlam ayrımı) maddesine bakabilirsiniz.

Kürdistan, Kafkaslar'ın güneyi ve Orta Doğu'da, Türkiye, Irak, İran, Suriye ve Ermenistan'a ait toprakların bir kısmını kapsayan, çoğunlukla Kürtlerin yaşadığı coğrafi bölgedir.

II. Abdülhamit döneminde basılmış Osmanlı Devleti'nin Ortadoğu'daki topraklarını gösteren harita (1893); haritanın tam ortasında کردستان (Kürdistan) kelimesi bulunmaktadır.

Kürdistan (Arapça: كردستان Kurdistân, Farsça: کردستان Kordestân, Kürtçe: Kurdistan / کوردستان Kwırdıstan, Kafkaslar'ın güneyi ve Orta Doğu'da, Ermenistan, Irak, İran, Suriye ve Türkiye'ye ait toprakların bir kısmını kapsayan coğrafi bölge.^[1][2] Siyasî bakımdan özerk, federal bir bölge olarak uluslararası resmî tanınmaya sahip olan tek bölge Irak'ınKürdistan Bölgesel Yönetimi'dir.^[3]

Konu başlıkları

  [gizle] 

·         1 Etimoloji

·         2 Coğrafi konum

·         3 Etnik gruplar

·         4 Tarihçe

o    4.1 Orta Çağ

§  4.1.1 Şeddadiler

§  4.1.2 Mervaniler

§  4.1.3 Hasnaviler (Hasanveyh Devleti)

§  4.1.4 Annaziler (Ben İnaz Devleti)

§  4.1.5 Selçuklular

§  4.1.6 Eyyubiler

·         5 Türkiye Kürdistanı

o    5.1 Kapsam

o    5.2 Tarihçe

§  5.2.1 Osmanlı İmparatorluğu

§  5.2.2 Haritalarda Osmanlı Kürdistanı

§  5.2.3 Babanzade Abdurrahman Paşa İsyanı

§  5.2.4 Mir Muhammed İsyanı

§  5.2.5 Bedirhan İsyanı

§  5.2.6 Yezdanşer İsyanı

§  5.2.7 Evliya Çelebi'nin Kürdistan'daki Gezileri

§  5.2.8 Kürdistan'da beylikler

§  5.2.9 Etnik haritalar

o    5.3 Türkiye Cumhuriyeti

§  5.3.1 Şeyh Said İsyanı (Genç Hâdisesi)

§  5.3.2 Ağrı ayaklanmaları

§  5.3.3 Muğlalı Olayı

·         6 Irak Kürdistanı

o    6.1 Kürdistan Bölgesel Yönetimi

o    6.2 Tarihçe

§  6.2.1 Kuzey Irak'ta İngiliz faaliyetleri ve Kürdistan Krallığı

·         7 İran Kürdistanı

o    7.1 Başlıca şehirleri

o    7.2 Tarihçe

§  7.2.1 İsmail Ağa "Simko" İsyanı

§  7.2.2 Mahabad Cumhuriyeti

·         8 Suriye Kürdistanı

·         9 Kaynakça

Etimoloji

Farsçada "Kürt ülkesi" anlamına gelen Kürdistan terimi ilk kez 12. yüzyılda Selçukluların Sencer tarafından kurulan eyalet (bugün İran'ın Kürdistan Eyaletinin bulunduğu bölge) için kullanılmıştır.^[4]

Coğrafi konum

Kürdistan'ın sabit sınırları yoktur ve kapsadığı topraklar üzerindeki iddialar, grup ve kişilere göre farklılıklar göstermektedir. Çaldıran Muharebesi öncesinde bölgedeki nüfusun çoğunluğuna sahip Alevi Türkmenlerin (Kızılbaşlar) katliama uğraması ve pek çoğunun da İran'a göç etmesiyle^[5] Osmanlı boşalan bu toprakları Kürt aşiret reislerine vermiş ve sonrasında bölgedeki baskın unsur olarak Kürtler öne çıkmıştır. Feodalizm bölgeye bu süreç sonrasında yavaş yavaş hakim olmaya başlamıştır. Bölgede kalan Türkmenler yaşamlarını sürdürebilmek için Sünni kimliğine gizlenmişler sonrasında ise kimliklerini yitirerek Kürtleşmişlerdir. Tarihi kayıtlarda Kürdistan'ın Güneybatı İran olarak gösterilmesi, Osmanlı döneminde Güneydoğu Anadolu'daki Kürt nüfusunun seyrek oluşu ve yoğun yaşadıkları bölgelerin ise bölgenin çok küçük bir kısmını kapsaması bu görüşü desteklemektedir.^[6] Genellikle Toros ve Zağros sıradağları, Mezopotamya düzlükleri, Ermenistan ve eski Vilâyat-ı Sitte (Altı İl)'nin yanı sıra bazı yorumcular bugünkü Ermenistan veAzerbaycan topraklarının Türkiye ve İran sınırlarına yakın ve Kızıl Kürdistan (Rusça: Красный Курдистан; 1923-1929; Başkent: Laçın) denilen Kürdistan Uyezd (Курдистанский уезд) ve 1930'de Kürdistan Okrug (bugünkü Zengilan ve Cebrail rayonları dahil)'un kurulmuş olduğu bölge Kürdistan'ın parçası olarak sayılır.^[4]

Türkiye'nin Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgelerinin bir kısmını, Irak Cumhuriyeti'nin kuzeyini (Kürdistan Bölgesel Yönetimi) ve civarları, İran İslam Cumhuriyeti'ın Kürdistan, Batı Azerbaycan, Kirmanşah ve Luristan eyaletlerini, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Dağlık Karabağ bölgesini (Laçın, Zengilan, Kubadlı, Kelbecer) ve Suriye'nın kuzeydoğusunu kapsar.

Etnik gruplar

Kürdistan'ın her yerinde farklı dil, etnik gruplara rastlanır. Kürtler, Türkmenler, Türkler, Süryaniler ve Ermeniler^[4] olmak üzere birçok etnik grup yaşamaktadır.

Bu bölgede yaşayan nüfusun çoğunluğunu Kürt kökenli Türkiye, Irak ve İran vatandaşları oluşturur.^{[kaynak belirtilmeli]} I. Dünya Savaşı'ndan sonra müttefik devletler, Sevr Antlaşması'yla bahsi geçen bölgede Kürdistan isimli bir devlet kurulmasını önermişlerdir. Bu fikre Türkiye, Irak, İran ve Suriye karşı çıkmıştır.^[7]

Tarihçe

Bilinen ilk Kürdistan terimi resmi kaynaklara göre 1000'li 1100' lü yıllara rastlar.^{[kaynak belirtilmeli]} Dönemin Selçuklular hükümdarı çizdirdiği bir haritada Kürdistan ismini kullanmıştır.

Orta Çağ

Şeddadiler

Ana madde: Şeddadiler

Şeddadiler (Arapça: شداديون Shaddādīyūn), 951-1199 yılları arasında Ermenistan ve Azerbaycan'da hükümü sürmüştür. Kura ile Aras nehirleri arasında bulunmuştur.

Mervaniler

Ana madde: Mervaniler

Mervaniler (Arapça: مروانيون Marwānīyūn), 984 - 1026 yıllar arasında Kuzey Mezopotamya (bugünkü Irak) ve Ermenistan'da hüküm sürmüştür.

Hasnaviler (Hasanveyh Devleti)

Ana madde: Hasneviler

Hasneviler ya da Hasanveyhiler (Arapça: حسنويون Hasnawīyūn), 959-1121 yılları arasında bugünkü İran'ın Şehrizor, Dinaver, Hamedan, Nihavend ve Ahvaz gibi bölgelerde hüküm sürmüştür.

Annaziler (Ben İnaz Devleti)

Ana madde: Annaziler

Annaziler (Arapça: عنازيون 'Annazīyūn), 990-1116 yillar arasinda bugünkü İran - Irak sınır bölgesinde Kirmanşah, İlam, Hulvan, Dinaver, Mandali, Şehrizor ve Dakuk gibi yerlerde hüküm sürmüştür.

Selçuklular

"Kürdistan" tabirini idari bir terim olarak ilk kullanan Selçuk Sultanı Sencer'dir (1117-1157).^[8] [9] Sencer İran'daki Hamedan şehrinin batısındaki Bahar kalesini merkez alan eyalete Kürdistan adını vermiştir. Bu eyalet Zagros dağlarının doğusunda ve batısında olmak üzere Hamedan, Kirmanşah, Dinever, Sincar ve Şehrizor şehirlerini kapsıyordu. Bu coğrafya I3. yüzyıl kaynaklarında Cibal (İran tarafı) ve Cezire (Diyarbekir^{[kaynak belirtilmeli]}) den oluşmaktaydı. 14. yüzyılda Hamdullah Mustafa Kazvini'ye ait Nüzhet'ül Külub adlı eserde Kürdistan 16 kasaba olarak tanımlamıştır.

Eyyubiler

Ana madde: Eyyubiler

Zengiler hükümdarı Nureddin Mahmud'nin komutanı Selahaddin Eyyubi tarafından Mısır'da kurulan Eyyubiler (Arapça: أيوبيون Ayyūbīyūn), 1171 - 1254 yılları arasında (Hama'nın yerel yönetimi olarak 1348'e kadar) hüküm sürmüş ve Kürdistan bölgesine kadar hakimiyetini genişletmiştir. 1230'da Anadolu Selçuklu sultanı Keykubad komutasındaki Eyyubi ve Selçuklu orduları Yassı Çemen Savaşında Celaleddin Harezmşah'ı yenmiştir.

Türkiye Kürdistanı

Türkiye Kürdistanı (Kürtçe: Kurdistana Tirkiyê^[10][11] ya da Kuzey Kürdistan (Kürtçe: کوردستان باکور / Kurdistana Bakur ya da Bakurê Kurdistanê^[12]), Kürtlerin yoğun oturduğu coğrafi bölgeler olan ve Türkiye Cumhuriyeti'nin sınırları içinde yer alan Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgeleri'nin bir kısmı için eskiden beri halk arasında kullanılan adı.^{[kaynak belirtilmeli]}

Kapsam

Günümüzde Kuzey Kürdistan terimi etnik Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı Türkiye'nin güneydoğu kısımı olarak algılanabilir. Osmanlı döneminde ise Diyar-ı Bekr Vilayeti de Musul Vilayeti gibi Güney Kürdistan olarak da anılmaktaydı. Türkiye, Suriye, İran ve Irak'a uzanan daha geniş Kürdistan adına uyarak irredentistler tarafından adlandıran gayri resmi terimdir. ^[13]

19 Temmuz 1987'de Bingöl, Diyarbakır, Elazığ, Hakkâri, Mardin, Siirt, Tunceli ve Van'da Olağanüstü Hal (OHAL) ilan edilmiş ve geniş yetkilerine sahip olan OHAL Bölge Valiliği atanmış ve Adıyaman, Bitlis ve Muş mücavir il olarak tespit edilmiştir. 1990'da Batman ve Şırnak'ın da il olup OHAL kapsamına alınmıştır.^[14] OHAL uygulaması 19 Temmuz 1987'den 30 Temmuz 2002'ye kadar zaman zaman kapsamı genişletilerek 46 kere uzatılmıştır. OHAL 2000 yılından itibaren kademeli olarak kaldırılmaya başlanmıştır. TBMM'nin 19 Haziran 2002 tarihli oturumunda OHAL son kez olmak üzere 30 Temmuz 2002 tarihinden itibaren Diyarbakır ve Şırnak'ta 4 ay daha uzatılmıştır. OHAL Uygulaması bu tarihten sonra bir daha uzatılmamış ve sona ermiştir^[15]

Tarihçe

Osmanlı İmparatorluğu

Osmanlı İmparatorluğu döneminde "Kürdistan" kelimesi, Kürtlerin bulunduğu bölgeleri (sınırları belirsiz biçimde) nitelendirmek için resmi düzeyde kullanılıyordu. Öyle ki, Osmanlı'nın en meşhur padişahlarından I. Süleyman'ın, Fransa kralına yolladığı mektupta Kürdistan ifadesi açıkça geçmektedir. Bu mektupta padişah imparatorluğunun topraklarını sayarken, Kürdistan ismine de yer vermiştir.^[16]

Ayrıca, Kürdistan'ın Ermenistan'a ilhakı konusu ^[17], 9 Nisan 1850'de Musul ve Kürdistan vâlîlerine ^[18] yazılan mektup, 9 Kasım 1822'de yazılan bir tahriratta ^[19] bahsi geçenKürdistan Paşaları ^[20] veya 1847 yılındaki Bedirhan isyanının bastırılmasında yararlık gösterenler için ihdas edilen Kürdistan Madalyası örnek olarak verilebilir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Kürdistan eyaletinin teşkili hakkındaki Sedaret lüzum arizası 20 Cemaziyelevvel 1263 (1846) tarihinde idaresi istisâl edilmiştir.^[21]

Haritalarda Osmanlı Kürdistanı

Örnekler incelendiğinde yaygın olarak Osmanlı Kürdistanının günümüz Türkiye Kürdistanından çok daha küçük olduğu görülür. Zaman içinde ise sınırlarının batı ve kuzeye doğru genişlediği fark edilebilinir.

·        

1785

·        

1787

·        

1791

·        

1794

·        

1811

·        

1813

·        

1823

·        

1856

·        

1861

Babanzade Abdurrahman Paşa İsyanı

Ana madde: Babanzade Abdurrahman Paşa İsyanı

1806'da Bağdat Valiliğine yapılan atamadan dolayı Babanzade Abdurrahman Paşa isyan etmiştir.

Mir Muhammed İsyanı

Ana madde: Mir Muhammed İsyanı

1830'da Soran emiri Mir Muhammed, Osmanlı Devleti'nin Kavalalı Mehmet Ali Paşa tarafından yenilmesinden istifade ederek isyan etmiştir.

Bedirhan İsyanı

II. Mahmud'un kurduğu Sekban-ı Cedid için Kürdistan'da da askeri toplanmış ve aşiret reisleri rahatsız olmuştur. 1842'de Bedirhan Bey Kürdistan'ın bağımsızlığını ilan ederek bugünkü Van, Siverek, Viranşehir, Musul ve Urmiye'ye kadar hakimiyet alanını genişletmiş ve kendi adına para bastırmıştır. Ancak 1847'de yeğeni Yezdan Şer'in ihanetinin sonucu Osmanlı tarafından yenilmiştir.

Yezdanşer İsyanı

Osmanlı ile işbirliği yaptığı için Cizre Beyliğine atanan Yezdan Şer, daha geniş hakkını istediği halde kabul edilmeyince 1854'de ayaklanmış ve Van ve Bitlis'i kontrol altına alıp Bağdat'a dayanmıştır. Ancak Osmanlı tarafından yenilmiştir.

Evliya Çelebi'nin Kürdistan'daki Gezileri

16. ve 17. yüzyıllara ışık tutan ünlü Türk seyyah Evliya Çelebi'nin Kürdistan gezi notlarının sadece bazı bölümlerinin nispeten tatmin edici bir örneği basılmıştır, Kürdistan gezi notları ise tamamen bastırılmamıştır.^{[kaynak belirtilmeli]} İş Bankası Yayınları tarafından 9 cildi yayınlanan Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde Kürdistan ifadesi kullanılmaktadır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Kürdistan'da beylikler

·         Baban - Bugünkü Irak'ın kuzey bölgesi

·         Behdinan - Bugünkü Irak'ın kuzey bölgesi

·         Botan - Bugünkü Türkiye'nin güney bölgesi

·         Erdelan - Bugünkü İran'ın Kürdistan Eyaleti

·         Soran - Bugünkü Irak'ın kuzey bölgesi

Etnik haritalar

·        

CIA'ya ait Kürtlerin yerleşim birimleri haritası

Türkiye Cumhuriyeti

Osmanlı döneminde Kürdistan kelimesi kullanıldıysa da Türkiye Cumhuriyeti'nde Maarif Vekaleti'nin yayınladığı 8 Aralık 1925 tarihli "Türk Birliğini Parçalamaya Çalışan Cereyanlar" başlıklı bildiriyle Lâzistan ve diğer bütün etnik takılarla oluşturulan yerel adlar gibi "Kürdistan" da resmi kullanımdan kaldırıldı,^[22] söz konusu bölge coğrafi yön isimleriyle (Şark,Doğu, Güneydoğu) adlandırılmaya başlandı. Türkiye topraklarında "Kürdistan" adında bağımsız bir devlet kurmaya çalışmak Türkiye Cumhuriyeti'nin 1982 Anayasası'nın "ülkenin bölünmezliği" ilkesine aykırıdır.^[23]

Şeyh Said İsyanı (Genç Hâdisesi)

Ana madde: Şeyh Said İsyanı

1925'de Şeyh Said İsyanı olarak adlandırılan Genç Hadisesi meydana gelmiştir.

Ağrı ayaklanmaları

Ana madde: Ağrı ayaklanmaları

1926-1930 yılları arasında Ağrı Dağı ve civarı ile İran topraklarının da dahil olduğu bir coğrafyada ayaklanmalar devam etmişlerdir.

Muğlalı Olayı

Ana madde: Muğlalı Olayı

1943'te Van'ın Özalp ilçesinde, 32 Kürt, 3. Ordu müfettişi Orgeneral Mustafa Muğlalı'nın emriyle kaçakçılık iddiası ile kurşuna dizilmiştir.

Irak Kürdistanı

Irak Kürdistan'ı ile Kürdistan Bölgesel Yönetimi

Irak Kürdistanı (Kürtçe: كوردستان عێراق) ya da Güney Kürdistan (Kürtçe: باشووری کوردستان Başûrê Kurdistanê), Irak Cumhuriyeti sınırları içindeKuzey Irak'ta yer alan bölgenin gayri resmi adı.

Genelde Duhok, Süleymaniye, Erbil ve Kerkük illerinin tamamı, Nineve İlinin büyük bir kısımı, Selahaddin ve Diyala illerinin bir kısımını kapsadığı düşünülmektedir. Ayrı olarak da Irak anayasasının 140. Maddesine göre Kerkük'te referandum yapıldıktan sonra Irak Kürdistanı'na bağlanıp bağlanmayacağına karar verilecektir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Kürdistan Bölgesel Yönetimi

Irak Cumhuriyeti anayasasına göre Kürdistan bölgesi (Kürtçe: هه‌ریمى كوردستان; Herêmî Kurdistan) terimi Irak'ın kuzeyinde bulunan Kürdistan Bölgesel Yönetimi hükümeti için geçerlidir.

Tarihçe

Kuzey Irak'ta İngiliz faaliyetleri ve Kürdistan Krallığı

Ana madde: Kürdistan Krallığı

İngiltere ilk başta ajanı 'Arabistanlı Lawrence' lakaplı T.E.Lawrence'nin tezine uyarak Kuzey Irak'ta tampon bölgesi oluşturmak üzere Şeyh Mahmut Berzenci (Kürtçe: Şêx Mahmûd Berzencî)'nin yönetimini kabul etti. Daha sonra diğer ajanı, 'Irak'ın taçsız Kraliçesi' lakaplı Gertrude Bell ve Percy Cox'un Churchill'in kararına etkili olmuş ve Kürdistan, Faysal'ın 'Irak Kraliyeti'nin bir parçası olmuştur.

İran Kürdistanı

İran'da Kürt nüfusun yoğunlaştığı bölgeler

Kürdistan Eyaleti, İran

İran Kürdistanı (Farsça: کردنشین ایران Kordestān-e Īrān Kürtçe: کوردستانی ئران Kurdistanî Îran^[24]) ya da Doğu Kürdistan (Kurdistana Rojhilat^{[kaynak belirtilmeli]} ya da Rojhilatê Kurdistan^[25]) İran'ın kuzeybatısında Irak ve Türkiye sınır bölgelerinde yer alan ve Kürtler'in yoğun olarak oturduğu bölgenin gayri resmi adıdır. Kürdistan adını taşıyan Kürdistan Eyaleti (Farsça: استان کردستان Ostān-e Kordestān)'nin dışında Batı Azerbaycan eyaletinin batı yarısı, İlam eyaletlerinin kuzey yarısı ve Kirmanşah eyaletlerinin tamamını içermektedir. Ayrıca Çahar Mahal ve Bahtiyari eyaleti'nin merkezi, Kürtlerin fazla ikamet etmemelere rağmen Şehrekürd (Farsça: شهرکرد Şahr-e Kord) adlı şehirdir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Bölgenin nüfusunun çoğunluğunu oluşturan Kürtlerin tahmin sayısı yaklaşık 4 milyondur.^[26] Bu bölge Kürdistan denilen daha geniş kültürel-coğrafi alanın doğu kısımı olup bazılar Doğu Kürdistan olarak bahsedilmektedir.

Başlıca şehirleri

·         Kirmanşah (Kirmaşan) ·         Senendec (Sine) ·         Piranşehr (Xanê) ·         Mahabad (Mehabad)

·         Sakkez (Seqiz) ·         Sardeşt (Serdeşt) ·         Kamyaran (Kamyaran) ·         Bukan (Bokan)

·         Marivan (Merîwan) ·         Uşnu (Şino) ·         Divandere (Dîwandere) ·         Pave (Pawe)

·         Bane (Bane) ·         İlam (Îlam) ·         Bicar (Bîcar) ·         Kurve (Qurwe)

Tarihçe

İsmail Ağa "Simko" İsyanı

Ana madde: Simko

Mahabad Cumhuriyeti

Ana madde: Mahabad Cumhuriyeti

Suriye Kürdistanı

Ana madde: Suriye Kürdistanı

Suriye Kürdistan ya da Güneybatı Kürdistan (Kürtçe: Başûrê Rojavaya Kurdistanê), Suriye, sınırları içerisinde ikamet eden Kürtlere 1962 yılından beri vatandaşlık hakkı tanımamaktadır.^[27] Aynı zamanda Kürt bölgesini Araplaştırmak için bir Arap Kuşağı inşa etmeye çalışmış ve 1963'te Baas Partisi hükûmeti de "Cezire'nin Araplığını koruma" sloganını kullanarak Araplaştırma politikasını sürdürmüştür.^[27]

Kaynakça

Wikimedia Commons'ta

Kürdistan ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunmaktadır.

1.      ^ "Kurdistan." Encyclopædia Britannica. 2008. Encyclopædia Britannica Online. 06 Oct. 2008 <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/325241/Kurdistan>.

2.      ^ Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003,"Kurdistan" maddesi

3.      ^ Irak Anayasası, 113. madde.

4.      ^ ^a b c Kerim Yıldız, Irak Kürtleri, Belge Yayınları, İstanbul, Haziran 2005, ISBN 975-344-329-3, s. 21-22.

5.      ^ "Tarih ezberlenmesi gereken baş belası bir lise dersi midir?".Milliyet. 14 Ocak 2008. Erişim tarihi: 3 Mart 2012.

6.      ^ BUGÜN- Erhan Afyoncu]

7.      ^ Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003,"Kurdistan" maddesi

8.      ^ TBMM Kütüphanesi - Her yönüyle Kürt dosyası(sayfa no: 91) - Abdulhaluk Mehmet Çay

9.      ^ (Fransızca) Kendal Nezan, « La genèse du nationalisme kurde», Institut Kurde de Paris, 2000

10.     ^ Kurmancî, No.19, Summer 1996, Kurdish Institute of Paris.

11.     ^ Nefel, Jan. 2008

12.     ^ Nefel

13.     ^ "Kurd," Hutchinson Unabridged Encyclopedia including Atlas, 2005.

14.     ^ 'OHAL'den 'bu hal'e neler değişti (24 Kasım 2002 tarihli Radikal gazetesi)

15.     ^http://www.cnnturk.com/2010/turkiye/06/24/ohal.neydi/581132.0/index.html

16.     ^http://tr.wikisource.org/wiki/Kanuni_Sultan_S%C3%BCleyman%E2%80%99%C4%B1n_Kral_Fransuva%E2%80%99ya_ferman%C4%B1

17.     ^ Kürdistan'ın Ermenistan'a ilhakı konusu

18.     ^ Musul ve Kürdistan vâlîlerine mektup

19.     ^ TDK - Tahrirat: resmî bir dairece yazılan yazılar ve mektuplar

20.     ^ Belbas Aşireti'nin Erbil ve Civarında İskanları

21.     ^ Mehmet Salih Bedir-Han (Haz: Mehmet Uzun ve Rewşen Bedir-Han), Defter-i A'malım - Mehmet Salih Bedir-Han'ın Anıları, Belge Yayınları, İstanbul, 1998, s. 130-135 (Nazım Sevgen, Kürtler, Kürt Beylikleri - Belgelerle Türk Tarih Dergisi, 1977, Ankara.).

22.     ^ Maarif Vekaleti, adlarının yasaklanması

23.     ^ Türkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasası

24.     ^ www.amude.com

25.     ^ Gelawej / Kurmanci

26.     ^ The Historical Dictionary of Iran, J. Lorentz, 1995, p172.

27.     ^ ^a b Emir Hasanpur (çev: Cemil Gündoğan), Kürt Diliyle İlgili Devlet Politikaları ve Dil Hakları, Avesta Yayınları, İstanbul, Ocak 1